Vaal Stormvogeltje in het Netterdensche Broek: de eerst twitchbare voor Gelderland

en het voorkomen in Gelderland

Vaal Stormvogeltje, Netterdensche Broek, Oude IJsselstreek, 28 september 2014 (©Roel Schwartz)

Op 28 september ontdekte om 18:45 Roel Schwartz een Vaal Stormvogeltje op zijn 'local patch' bij Azewijn. Hieronder zijn verhaal.

"Op naar de Maatweg om daar tussen de groepen Kievitten te kijken of daar nog wat bijzonders tussen zit. Het aantal Kievitten is inmiddels al fors opgelopen. Helaas blijft het bij alleen Kievitten, Witte Kwikstaarten en graspiepers op de akkers ten W. van de Maatweg. Daarna loop ik via de gecreëerde doorgang naast het hek op de Maatweg om te zien of zich nog wat bijzonders voordoet op de plas. Via mijn verrekijker stuit ik eigenlijk direct op een zeer klein formaat vogel met een voor mij zeer vreemd aandoende jizz. Formaat wat volume betreft vergeleken met de omringende Wilde Eenden 1/3. Op het eerste gezicht dacht ik het lijkt wel een zieke Raceduif in juveniel kleed dat in het water is beland. Maar al snel steeg het adrenaline fors toen ik het beest met de telescoop bekeek. Ik kende het eigenlijk alleen van de Veldgidsen als een soort die ik voor Nederland ooit nog eens voor de Noordzeekust wilde twitchen. Op dat moment dacht ik het betreft hier een Stormvogeltje, de exacte veldkenmerken van de verschillende soorten had ik toen nog niet paraat. Ik wist wel dat het Vaal Stormvogeltje veel vaker wordt gemeld aan de Noordzeekust vergeleken met het Stormvogeltje. 

Daarna direct mijn broer gebeld en via de lokale Whatsapp-groep een hulpvraag ingediend met begeleiding van een paar Smartphone-opnames via de telescoop. Veldkenmerken: Gierzwaluw-achtige grondkleur en wat body betreft erg klein formaat vergeleken met Wilde Eenden. Snavel duifachtig formaat, zwart met verdikking aan de basis door zijn buisingangen (tubenose). Ook rondom het oog was de grondkleur donkerder vergeleken met de rest van het hoofd. Soort donker maskertje. De vleugels vielen op vergeleken met het kleine lichaam doordat de vleugelpunten voorbij het staartuiteinde staken. De vogel was alert, hield de omgeving goed in de gaten en wilde voornamelijk rusten volgens mij. Lag diep in het water. Lichtomstandigheden waren al matig, maar net voldoende om nog wat details waar te nemen. Waarneemafstand denk ik +/- 200 m. Na een tijdje geslapen te hebben vloog het beestje plotseling op om daarna een mooie vliegshow te geven ter grootte van een voetbalveld. Toen kon ik zien dat het beest een witte stuit toonde, tijdens vlucht geen wit waargenomen op onderkant stuit. Geen witte band op ondervleugel. De manier van vliegen was krachtig en behendig, met korte glijvluchtjes. Het deed mij wat denken aan vlucht Zwarte Sterns tijdens het voorjaar op de plas. Vleugels oogden groot vergeleken met het lichaam. Het beest vloog op ongeveer 2 a 5 m hoogte boven het water, waarna het plotseling weer inviel in het water. Daarna volgde uitgebreid poetsgedrag, draaide het lichaam en de vleugels zeer diep in het water, waarbij de witte stuit een opmerkelijk kenmerk was. Het leek wel of het beestje gebruik maakte van zijn poten om zijn lichaam dieper in het water te brengen. Daarna ging het hoofd weer in de veren en is het beestje gaan slapen.

Andere Stormvogeltjes uitgesloten: Chinees Stormvogeltje door aanwezigheid witte stuit. Wilsons Stormvogeltje doordat ik in de vlucht op de onderkant van de stuit geen wit heb waargenomen. Stormvogeltje door ontbreken dunne witte vleugelstreep op bovenvleugel en/of witte band op ondervleugel. Madeirastormvogeltje door ontbreken contrastverschil tussen masker rondom oog en mantel. De gevorkte staart heb ik in het veld door de lichtomstandigheden niet kunnen waarnemen. Ik wil hierbij iedereen nog hartelijk bedanken voor diegene die een wezenlijke bijdrage heeft geleverd tot het op soortniveau determineren van dit beest. Met name Erik, Rudie en Jelle die als tweede, derde en vierde persoon aanwezig waren en mij telefonisch ondersteund hebben om de andere soorten uit te sluiten. 

Het betreft hier een nieuwe soort voor het werkgebied AB (Nr. 237), de derde voor het werkgebied van de VWG Arnhem e.o. (vorige waarnemingen stammen uit de 19e eeuw en betreffen 11 januari 1887 te Dieren en 21 september 1899 te Groessen). Het beest van Groessen wordt als mannetje gedetermineerd?? Het is de eerst twitchbare voor GLD mits je het nog kon halen voor het invallen van de duisternis. Ook zijn dit de eerste foto's en filmopnamen van het Vaal Stormvogeltje voor GLD. Het is inmiddels de 7e nieuw ontdekte vogelsoort voor het AB dit jaar. Jammer voor alle andere vogelaars dat het beestje de volgende morgen was verdwenen, mede ook omdat er dan mooier bewijsmateriaal had kunnen worden vergaard."

De eerste twitchters bij het Vaaltje van Netterden. Met de duim omhoog ontdekker Roel Schwartz 
(©Dean Schwarz)

Gevallen in Gelderland
Voor de provincie zijn van het Vaal Stormvogeltje elf waarnemingen bekend, vijf veldwaarnemingen en zes vondsten. Deze liggen tussen 21 september en 11 januari, verdeeld over de maanden september (vier), oktober (twee), november (drie), december (een) en januari (een). Volledigheidshalve worden hieronder alle waarnemingen behandeld, incluis nog onbevestigde.
Enkele gevallen lagen in het voormalige Zoölogisch Museum te Amsterdam. Deze is later overgegaan in het NBC, Naturalis Biodiversity Center. Hier zijn, voor zover bekend, geen Vaal Stormvogeltjes uit Gelderland meer aanwezig. Waar ZMA wordt genoemd, betreffen dit dus de laatst bekende gegevens over die waarneming.

1. 11 januari 1897 IJssel onder Dieren, Dieren, vondst. 
2. 21 september 1899 Groessen, Duiven, ♂ geschoten. 
3. 1 november 1924 Rekken, Winterswijk
4. 23 november1952 IJsselmeerkust Putten, Putten, vondst, dood (Nuijen)
5. eind oktober 1952 Vuren, Lingewaal, ♀ stervend 
6. 28 september 1963 Nulde en Hoef, Putten, 2, langsvliegend (Beijlsmit)
7. 6 december 1967 Arnhem, Arnhem, [ZMA, collector D. Kamsteeg]
8. 1 november 1969 bij Strand Horst, Ermelo (G. van Dijk), 
9. 19 oktober 1986 Arkemheen, Nijkerk  (N. van Donkersgoed & H. van Dorland e.a.)
10. 30 september 2005 Blauwe Kamer, Wageningen,→W. (Ralf Verdonschot)
11. 28 september 2014 Netterdensche Broek, Netterden, Oude IJsselstreek, foto (Roel Schwartz e.a.)

Een doortrekker op 29 september 1963 over het Veluwemeer is buiten beschouwing gelaten, omdat deze vrijwel zeker in de provincie Flevoland vloog (H. Niesen pers mededeling). 

Toelichting op de waarnemingen
NBC = Naturalis Biodiversity Center te Leiden
ZMA = Zoölogisch Museum te Amsterdam
Tussen [ ] zijn de literatuurverwijzingen

1) 11 januari 1897 IJssel onder Dieren, Dieren, vondst. 
Het uitgeputte ♀ dat men op 11 januari aan de oever van de IJssel onder Dieren vond werd hierna gedood en kwam vervolgens in bezit van mevrouw van Balgoijen de Jong, te Dieren. Zij verzond de vogel aan preparateur Eduard Blaauw om op te laten zetten. Zowel van Balgoijen als Blaauw maakten melding van de vondst bij Albarda. Hoewel Albarda schrijft over mevrouw Balgoijen de Jong, kan het hier mogelijk gaan om Van Ballegoijen de Jong-Warnsinck te Dieren, welke onder andere wordt genoemd in De Levende Natuur 6(10) in 1910. Of en waar deze vogel thans nog wordt bewaard is onbekend.
[Albarda 1898; Thijsse 1897]

2) 21 september 1899 Groessen, Duiven, ♂ geschoten. 
Het geschoten mannetje van 21 september 1899 in de gemeente Groessen ging ter preparatie naar Snouckaert van Schauburg. Deze werd mogelijk verkregen van Steenhuizen. Het zal hier waarschijnlijk gaan om Paul Louis Steenhuizen (1870-1940). Deze preparateur was van 1891 tot en met 1937 verbonden aan het ZMA als opvolger van H. Koller, de preparateur en verzamelaar voor Artis van de collectie van het Museum Fauna Neerlandica. [Voous 1995]. Snouckaert vermeldt in zijn vogelwaarnemingenrubriek het volgende: "Ik ontving ter praepareering een ♂ dat den 21en September in de gemeente Groessen (Geld.) is geschoten. (Steenhuizen.)." 
De vogel is kennelijk niet opgezet, want ontbreekt in het zgn. Kollerboek (1888), het geannoteerde collectie-registratieboek van Artis (thans in archief Naturalis); de vogel ontbreekt ook in de vogeldatabase van het ZMA [Ruud Vlek in litt]. 
[Snouckaert 1900]

3) 1 november 1924 Rekken, Winterswijk
Het Vaal Stormvogeltje van Rekken werd op 1 november 1924 'een kwartiertje buiten het dorp' levend gevangen en naar G.C. Thiecken gebracht. Omdat hij zelf de soort niet kende, zond hij verschillende gegevens naar B. Bernink (1878-1954) te Denekamp, oa bekend als oprichter van Natura Docet. Deze schreef dat het ging om 'Het Vale Stormvogeltje'.  Het is onbekend wat er na de vondst met de vogel is gedaan.
[Thiecken 1924]

Tiecken, G.C. 1924. Stormvogels in 't binnenland. De Levende Natuur 29(8): p.253

4) 23 november 1952 IJsselmeerkust Putten, Putten, vondst, dood (H. Nuyen)
Details over de vondst ontbreken. Het is onbekend wat er na de vondst met de vogel is gebeurd 
[ten Kate 1952]

5) eind oktober 1952 Vuren, Lingewaal, ♀ stervend
Details over de vondst ontbreken en het is onbekend wat er na de vondst met de vogel is gebeurd.
[ten Kate 1953]

6) 28 september 1963 Nulde en Hoef, Putten, 2, langsvliegend (Beijlsmit)
Details onbtreken tot heden
[Taapken 1963]

7) 6 december 1967 Arnhem, Arnhem, [ZMA, collector D. Kamsteeg]
Ook de vondst bij Arnhem op 6 december 1967 kent nog enige onduidelijkheid. De vogel was als alcoholpreparaat met catalogusnummer 19613 opgenomen in de collectie van het Zoölogisch Museum te Amsterdam, waarbij als locatie Arnhem wordt genoemd. De opgegeven coördinaten verwijzen echter naar een locatie onder Veghel (NBr), Omdat wordt uitgegaan van een naam op een label, en coördinaten pas later worden toegevoegd, is het aannemelijk dat de Arnhem juist is, zodat deze vogel wel is meegenomen in dit overzicht. 

8) 1 november 1969 bij Strand Horst, Ermelo (G. van Dijk) 
Deze waarneming wordt genoemd in het waarnemingenarchief van de Vogelbeschermingswacht Noord-Veluwe. Bij recente navraag over dit langstrekkende exemplaar kon de waarnemer zich deze niet meer herinneren, zodat de waarneming als onzeker wordt beschouwd. 
[Herzog 1986]

9) 19 oktober 1986 Arkemheen, Nijkerk (N. van Donkersgoed, H. van Dorland e.a.)
Over dit Vaaltje in een weiland langs de Bontepoort in Polder Arkemheen werd geschreven "Vloog zo nu en dan op. Gevorkte staart en witte snuit' 
[Lichtenbeld 1986]. 

10) 30 september 2005 Blauwe Kamer, Wageningen, →W. (Ralf Verdonschot)
Het exemplaar om 7:30 vanuit noord (begin Grebbeberg) over het veld vrij laag voor de enige trekteller op de telpost in het Gelderse deel van de Blauwe Kamer langs, om bij de rivier naar beneden te duiken en deze naar west te volgen. 'Echt waanzinnig mooi te zien heel anders dan boven zee, typische nachtzwaluwachtige vlucht', zo schreef Ralf.

11) 28 september 2014 Netterdensche Broek, Netterden, Oude IJsselstreek, foto (Roel Schwartz e.a.)
Het eerste twitchbare Vaal Stormvogeltje voor Gelderland werd aan het begin van de avond op 28 september 2014 gevonden door Roel Schwartz. Zo'n dertien vogelaars konden door snel te reageren die avond de vogel nog bekijken. De volgende dag hadden ruim voor zonsopgang al  diverse vogelaars post gevat, maar het Vaaltje bleek al gevlogen. Dit geval werd uitvoerig beschreven en gefotografeerd.

Op 21 oktober 2014 zag Mark Zekhuis een Vaal Stormvogeltje over de kade bij Deventer (Overijssel) vliegen. Deze locatie vlak tegen de grens met Gelderland aan.

Vaal Stormvogeltje, Netterdensche Broek, Oude IJsselstreek, 28 september 2014 (©Roel Schwartz)

De Vaal Stormvogeltjes en het weer 
In enkele gevallen zou een storm aanleiding zijn geweest voor het afdwalen naar het binnenland. Maar niet voor alle gevallen lijkt dit op te gaan. Hieronder wordt tot vier dagen voor een waarneming windsnelheid en -richting genoemd (KNMI-daggegevens). Van meetpunt IJmuiden zijn pas vanaf 1971 gegevens beschikbaar, zodat voor waarnemingen voor dat jaar de gegevens van De Kooy (Texel) zijn vermeld. Van deze post zijn data beschikbaar vanaf 1901. 
Bij de twee gevallen voor 1900 waren geen weergegevens beschikbaar, maar deze werden toegelicht in de literatuur en zijn hieronder vermeld. Omdat van de vondst van Vuren alleen een periode ('eind oktober') bekend is, worden de weergegevens van 24 tot en met 30 oktober vermeld. De waarnemingen worden chronologisch van september tot en met januari besproken. Het eerste cijfer is de gemiddelde windsnelheid, het cijfer tussen de aanhalingstekens is het maximale uurgemiddelde. De letter(s) geven de overheersende windrichting aan.


11 januari 1897 IJssel onder Dieren, Dieren
"Het diertje was blijkbaar afgemat. Daar het in de laatste weken niet had gestormd, moet men aannemen, dat het, ten gevolge van veel ijs in zee, geen voedsel heeft kunnen vinden en daarom de rivier zoover is opgevlogen"

21 september 1899 Groessen, Groessen, geschoten
"Dat deze vogel zoo diep landwaarts in is aangetroffen, zal waarschijnlijk wel een gevolg zijn van het stormachtige weder der voorafgaande dagen"

Waarnemingen Vaal Stormvogeltje in Gelderland en windomstandigheden aan de kust in de dagen er voor (Remco Wester)
windsterkteomschrijving: 3=matig, 4=matig, 5=vrij krachtig, 6=krachtig, 7=hard, 8=stormachtig

Dankwoord

Graag dank ik Roel Schwartz voor het schrijven van zijn ontdekkingsverhaal en het ter beschikking stellen van zijn foto's. Benno van den Hoek (Vogelbeschermingswacht Noord-Veluwe) hielp bij het uitzoeken van een aantal gevallen aan de Randmeren. Harm Niesen lichtte zijn waarneming toe van een geval op het Veluwemeer. Gerbert Strang gaf informatie over enkele publicaties in Het Vogeljaar. Cees Roselaar, Justin Jansen en Ruud Vlek stelden gegevens beschikbaar en gaven informatie over museumexemplaren uit onder andere het Naturalis Biodiversity Center te Leiden. 

Referenties
Albarda, H. 1898. Ornithologie van Nederland. Waarnemingen van 1 mei 1896 tot en met 30 april 1897 gedaan. Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging 2e serie deel V afl. 2, 1897 p. 55-55.
Alleyn, W.F., van den Bergh, L.M.J., Braaksma, SJ., ter Haar, Th.J.F.A., Jonkers, D.A., Leys, H.N., van der Straaten, J. 1971. Avifauna van Midden-Nederland. Van Gorcum, Assen.
van den Berg, A.B. & Bosman, C.A.W.B. 2001. Zeldzame vogels van Nederland (Avifauna van Nederland 1);  tweede herziene druk. GMB Uitgeverij/KNNV Uitgeverij, Haarlem/ Utrecht.
van den Bergh, L.M.J., Gerritse, W.G., Hekking, W.H.A., Keij, P.G.M.J. & Kuyk, F. 1979. Vogels van de Grote Rivieren. Het Spectrum, Utrecht.
Brouwer, P., Gorissen, R., Hagemeijer, W. & Helmer, W. 1985. Vogels van de Ooypolder. van Hoorn, Nijmegen.
Herzog,C. Vogelbeschermingswacht Noord-Veluwe. 1986.'Twintig jaar waarnemingen op de Noord-Veluwe - 1966-1985'. Anser Jubileumuitgave (25 jaar VBW). Anser okt1986_p21-27
ten Kate, G.C.B. 1952. Ornithologie van Nederland, 1951-II en 1952. Limosa 25(3): 163-163.
ten Kate, C.G.B. 1953. Ornithologie van Nederland, 1952-II en 1953. Limosa 26(3): 110-110
Kwint, N. & Sierdsema, H. 1997. Van Roze Pelikaan tot Kruisbek; bewerking van het waarnemingenarchief Vogelwerkgroep Arnhem e.o. 1970-1995. Vogelwerkgroep Arnhem, Arnhem.
Lensink, R. 1993. Vogels in het Hart van Gelderland. Vogelwerkgroep Arnhem e.o.. KNNV, Utrecht.
Leys, H., Sanders, G. & Knol, W. 1983. Avifauna van Wageningen en wijde omgeving. KNNV Vogelwerkgroep Wageningen, Wageningen.
Lichtenbeld.H.J. 1986. Veldwaarnemingen CXLVI. Het vogeljaar 34(6): 299-304
Snouckaert van Schauburg, Mr Baron R. 1900. Overzicht den voornaamste waarnemingen op Ornithoiogisch gebied, van 1 Mei 1899 tot en met 30 April 1900. De Levende Natuur 5(5-6): 101-101.
Taapken, J. 1963. Veldwaarnemingen XLIX. Het vogeljaar 11(6): 209-212
Thijsse, J.P. 1897. Uit de Vogelwereld. De Levende Natuur 2(9): 201-201
Tiecken, G.C. 1924. Stormvogels in 't binnenland. De Levende Natuur 29(8): p.253
Vogelwerkgroep Arnhem e.o. 2013. Van IJsduiker tot IJsgors. Vogelwerkgroep Arnhem e.o., Arnhem.
Voous, K.H. 1995. In de ban van vogels. Geschiedenis van de beoefening van de ornithologie in Nederland in de twintigste eeuw. Tevens Omithologisch Biografisch Woordenboek. Uitgeverij Scheffers, Utrecht.


Webreferenties
Waarneming.nl - Gelderland - Vaal Stormvogeltje
http://avi-gelderland.waarneming.nl/soort/view/343

WAARNEMINGEN EN INFORMATIE GEZOCHT
Staat ergens in uw archief of notitieboekje nog een Cetti's Zanger voor Gelderland, of heeft u aanvullende informatie over, of mooi beeldmateriaal van deze soort in de provincie? Deze zijn van harte welkom en kunt u, evenals opmerkingen of vragen, mailen aan: avifaunavangelderland@gmail.com.
_______________________________________
Bezoek ook de website Avifauna van Gelderland
http://wqd.nl/avifaunagelderland