woensdag 30 maart 2016

Sovon-project 'Nacht van de Rallen en Roerdomp' ook in 2016!

En een zeer beknopte toelichting over de soorten in Gelderland 

 (Inleidende tekst is grotendeels afkomstig van Sovon)
Na het succes in 2015 gaat Sovon het in kaart brengen van rallen en Roerdompen in geschikte moerasgebieden in 2016 voortzetten, waarbij de nadruk ook nu weer komt te liggen op een aantal specifieke Natura 2000-gebieden. Hieronder is door mij ter aandacht voor Gelderland extra de Woudaap toegevoegd, maar deze valt niet onder dit Sovon-project. 
Waarom
Niet alleen omdat van verschillende gebieden gegevens ontbreken, maar ook omdat het erg spannend is om 's avonds en 's nachts op zoek te gaan naar rallen en Roerdompen. Deze geheimzinnige soorten blijven onvoorspelbaar en juist in de afgelopen jaren hebben nachtelijke tellingen zeldzame ralletjes als Kleinst Waterhoen opgeleverd. Omdat het hierbij gaat om relatief gemakkelijk te herkennen soorten waar de meeste vogelaars enthousiast van worden, hoopt Sovon ook dit jaar op een enthousiaste deelname aan de Nacht van de Rallen.
Tellen doe je 's avonds na zonsondergang tot laat in de avond/middernacht. De eerste telperiode is in veel gebieden de beste periode om Porseleinhoentjes te horen. De tweede periode kan goed zijn voor vogels die met een tweede legsel starten en voor vogels die in pioniersvegetaties en gemaaid riet een territorium beginnen.

Twee tellingen
In twee telperiodes ga je een avond op pad in een telgebied dat je van tevoren hebt geclaimd. Dit kan ook het gebied zijn dat je al als BMP-teller bezoekt, waarbij je deze keer je nachtbezoeken afstemt op de telperiodes. Losse waarnemingen (Waarneming.nl) doen niet mee in de telling, omdat daarvan niet duidelijk is wélk (deel van een) gebied je hebt doorzocht en wat je teltijd was.

De Nacht van de Rallen 2016 vindt plaats in twee perioden:

  • vrijdag 22 april – zondag 1 mei, met weekend 23-24 april als voorkeur
  • vrijdag 27 mei – zondag 5 juni, met weekend 28-29 mei als voorkeur

Meer informatie
Op de projectpagina vind je alle informatie over de aanpak, de beste telperiode en hoe je een gebied kan claimen. Mocht er in je omgeving geen telgebied te claimen zijn, dan kun je zelf een gebied aanmaken door de omgrenzing in te tekenen; dit kan via dezelfde claim-pagina. Of neem contact op met de coördinator Joost van Bruggen en mail een gebiedsbeschrijving. Iedereen kan in principe dus overal meedoen, maar onze focus gaat wel uit naar de telgebieden op de rallen-pagina.

Communicatie
Wil je weten waar er allemaal geteld gaat worden, vragen stellen over de telling of je ervaringen delen? Meld je aan voor de Facebookgroep. Direct contact met organisator Joost van Bruggen is mogelijk via telefoon of e-mail. Als je je hebt aangemeld, sturen we je per mail ook drie keer een leuke nieuwsbrief toe.

Sovon-projectpagina Nacht van de Rallen en Roerdomp
Nacht van de Rallen op facebook

 Onderstaande vroege Porseleinhoen kon men 29 maart 2012 met de hand vangen tijdens een amfibieënonderzoek in een klein gebied nabij Tonden, Brummen. Zeer waarschijnlijk had de kou deze versuft.
Porseleinhoen, Wilhelminahoeve, Tonden, Brummen, 29 maart 2012 (©Ruben Vermeer)

Soortbeschrijvingen
Hieronder per soort een kort verhaaltje over de soort in Gelderland en een verkort overzicht van de eerste waarnemingen die tot heden bekend zijn voor de provincie. Dit betreffen vrijwel allen museumexemplaren en hoeven niet persé de allereerste te zijn, naar vrijwel alle soorten wordt nog verder diepgravend onderzoek verricht. Deze resultaten zullen later worden gepubliceerd, oa op deze blog en op de website van de Avifauna van Gelderland.
Ook zijn verwijzingen opgenomen naar enkele interessante artikelen, en linken opgenomen naar de specifieke soortpagina's op de websites van Waarneming.nl, SOVON, Dutchavifauna.nl of Avifauna van Gelderland. Op de Sovon-soortpagina's zijn onder meer de telrichtlijnen voor die soort te vinden. 
Waar plaatsnamen cursief geschreven staan, betekent dit, dat de locatie alleen tot op gemeentenaam bekend is. NBC is de afkorting van het Naturalis Biodiversity Center te Leiden. Bij verwijzingen naar artikelen in Limosa of Ardea is het noodzakelijk om (gratis) in te loggen met een mailadres, om de artikelen te kunnen lezen. 
Met een klik op de foto zijn deze vergroot te bekijken!

 Soorten die hieronder worden behandeld

  • Waterral Rallus aquaticus
  • Kwartelkoning Crex crex
  • Klein Waterhoen Porzana parva
  • Kleinst Waterhoen Porzana pusilla
  • Porseleinhoen Porzana porzana
  • Roerdomp Botaurus stellaris
  • Woudaap Ixobrychus minutus

Interessante algemene literatuur over rallen
Becker, P. 1990. Kennzeichen und Kleider der europäischen kleinen Rallen und Sumpfhühner Rallus und Porzana. Limicola 4: 93-144
Bijlsma, R.G. 1980. Inventarisatie-problemen bij Waterrallen (Rallus aquaticus), Porseleinhoenen (Porzana porzana) en Kwartelkoningen (Crex crex) langs de Rijn tussen Rhenen en Heteren. Veldornitol. Tijdschr. 3: 39-59


Waterral Rallus aquaticus

Waterral, Bergerden, Huissen, Overbetuwe, 23 november 2015 (©RobZweers)

 Veel mensen hebben de Waterral wel eens gezien. Nog veel meer zullen deze soort alleen nog maar hebben gehoord. Ze hebben een breed scala aan allerlei roepjes (mooi beschreven in de monografie door Gerard de Kroon, 1982), waarvan 'de slag', beter bekend als het 'bieken' en de speenvarkenschreeuw denk wel de bekendste zijn. Mijn eerste ervaring met laatste had ik als beginnend vogelaartje in een doodstil hoogveen, waar ik mijn eerste uitstapje 's nachts naar maakte met een vogelaar die dit al vaker had gedaan. Direct nadat hij één keer hard in zijn handen had geklapt begonnen rondom mij heen een kleine tiental Waterrallen keihard te schreeuwen als biggen, zodat mijn haren strak overeind gingen en ik zeven kleuren scheet. Nooit meer vergeten.     

 eerste waarnemingen Gelderland
21 oktober 1872 Harderwijk, ♀ (NBC, collectienr. RMNH.AVES 226618)
10 november Harderwijk, ♂ (NBC collectienr. ZMA.AVES 2942)
3 oktober 1884 Doesburg, ♂ (NBC collectienr. ZMA.AVES 2943)
1 februari 1908 Overasselt, ♀ (NBC collectienr. RMNH.AVES 226339)

webrefenties

literatuur
de Kroon G.H.J. 1982. De Waterral Rallus aquaticus. Kosmos Vogelmonografie, Amsterdam.
de Kroon G.H.J. 1999. Hoe verhoudt zich de jaarlijkse reproductie van kuikens van de Waterral Rallus aquaticus tot het voedselaanbod in het water? Het Vogeljaar 47: 198-203.
de Kroon G.H.J. 2000. Over Nesthabitat en nest van Waterral Rallus aquaticus in actief laagveen. Het Vogeljaar 48: 145-151.
de Kroon G.H.J. 2001. De Waterral Rallus aquaticus als broedvogel in Nederland. Het Vogeljaar 49: 119-120.
de Kroon G.H.J. 2001. Inventarisatieperikelen. Sovon-nieuws 14(2): 18-19.
de Kroon, G.H.J. 2006. Het broedsucces van de Waterral in Nederland. Limosa 79(1-2): 13-18


Kwartelkoning Crex crex

Kwartelkoning-territorium uitgemaaid, Tiel, 14 juli 2014 (©Robert Keizer)

 De Kwartelkoning broedt in Gelderland voornamelijk nog in extensief gebruikte hooilanden langs de rivieren. Door de moderne landbouw liep het aantal hard achteruit en is het in Gelderland een soort geworden die per jaar in wisselende, maar lage aantallen voorkomt. De meest bezochte locaties, ook in mindere jaren liggen langs de IJssel, met concentraties bij Hattem en Cortenoever, Brummen. In mindere mate worden ook territoria langs de Nederrijn bezet. Dat aantallen aardig kunnen schommelen, werd in 2012 geïllustreerd, toen in de uiterwaard bij Cortenoever 'ineens' minimaal tien mannetjes op een klein oppervlak actief waren. Om de gevestigde paren ook daadwerkelijk succesvol te kunnen laten zijn, worden afspraken met terreineigenaren gemaakt over aangepast maaibeheer. Dit gaat niet altijd goed, zo ging het mis bij Tiel in 2014. Vele artikelen over deze soort zijn te vinden op de soortpagina op de Sovon-site (zie onder webreferenties)

eerste waarnemingen
22 juni 1910 Harderwijk, nest verzameld (8ei) (NBC collectienr. RMNH.AVES 1850)

Het tweede en derde geval maken onderdeel uit van liefst tien Kwartelkoningen die in mei 1918 werden verzameld door J.J. Luden van Heumen uit gebieden rond Overasselt en Heumen. Deze liggen nu in het NBC.
25 mei 1918 Overasselt, Gelderland, ♂ (NBC, collectienr. RMNH.AVES 228022)
25 mei 1918 Overasselt, Gelderland, ♂ (NBC, collectienr. RMNH.AVES 228023)

 late waarneming
Op 26 november 2011, tijdens de landelijke Sovon-dag in Nijmegen, werd een recent geslagen Kwartelkoning gevonden onder de Erasmutoren, een verblijfplaats van de Slechtvalk in de wijk Heijendaal. Zowel het verenkleed als het bloed was nog vers. Een bijzonder late waarneming!

Kwartelkoning, prooi Slechtvalk, Heijendaal, Nijmegen, 26 november 2011, (Erik van Dijk. bron: waarneming.nl)

webrefenties

Literatuur
Braaksma, S. 1962. Voorkomen en levensgewoonten van de Kwartelkoning Crex crex. Limosa 35(3): 230-259.
Gerritsen, G.J., Koffijberg, K. & Voskamp, P. 2004. Beschermingsplan Kwartelkoning. Rapport-EC-LNV 271. Expertisecentrum LNV, Ede
Koffijberg, K. 2001. Analyse van kerngebieden van kwartelkoningen in Nederland in 1999 en 2000. SOVON-Informatierapport 2001/14. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen
Koffijberg, K. 2004. Grasland en akkers; kroondomeinen van de kwartelkoning. Vogelbescherming Nederland, Zeist
Koffijberg, K. & Schoppers, J. 2002. Kwartelkoning profiteert van beschermingsmaatregelen. SOVON-Nieuws 15(1): 16-17
Koffijberg, K., Kleunen, A. van. & Majoor, F. 2007. Kwartelkoningen in de peiling territoriumactiviteit en terreingebruik met zendertechniek in kaart gebracht. Limosa 80(4): 167-171
Poot, M. 2012. Hoe geschikt zijn de Culemborgse uiterwaarden eigenlijk voor kwartelkoningen? Hak-al 38(4): 7-9


Klein Waterhoen Porzana parva

Klein Waterhoen, adult ♂, Schuytgraaf, Arnhem, 21 juni 2012 (©Remco Wester)

 Er zijn in Gelderland in het verleden redelijk wat Klein Waterhoenders gemeld. Helaas is hiervan geen enkele geluidsopname gemaakt, zodat zekerheid over de determinatie lastig te bevestigen is. Herhaaldelijk is namelijk gebleken dat waarnemers de 'slagroep' van de Waterral verwarden met die van het Klein Waterhoen. Dit 'biek'-geluid, wat op stille nachten zeer ver kan dragen, is een lok- en contactroep van de Waterral, en deze roep wordt nog wel eens met een versnelling naar het einde toe ten gehore gebracht. In deze uitvoering lijkt hij op die van de man Kleine Waterhoen. Bovenstaande foto is het resultaat van een gerichte zoektocht naar rallen in 2012 rond Arnhem, waarbij door mij vele geschikte gebiedjes rond Arnhem werden afgestruind. Op 19 juni was ik samen met Joost van Bruggen op pad en hadden het grote geluk dit mannetje te vinden. Deze bleek (tot mijn grote verbazing) ook overdag te roepen, en zich zelfs ook fraai te laten zien. Ik merk hierbij graag op, dat ik al een tijd verdekt plat ergens was gaan liggen, toen de man ineens roepend voor me opdook. Over dit geval is hier op Dutchavifauna.nl meer te vinden. 

aanvaarde waarnemingen
30 april 1960 Hoophuizen, Nunspeet, ♂, ringvangst
19-23 juni 2012 Schuytgraaf, Arnhem, adult ♂ (R. Wester, J van Bruggen e.a.)

webrefenties

literatuur
ten Kate, C G B. 1962. Ornithologie in Nederland, 1960, Limosa 35(1): 46-78
Ovaa, A., Groenendijk, D, Haas, M., Berlijn, M. & CDNA. 2013. Rare birds in the Netherlands 2012. Dutch Birding 35(6): 357-379
Taapken, J. 1960. Veldwaarnemingen XXXIV. Het vogeljaar 8(3-4): 64-64
Kleinst Waterhoen Porzana pusilla

De monotone ratel van de man Kleinst Waterhoen kan verward worden met de zang van de man Zomertaling of die van de Rugstreeppad, zeker wanneer ze zich ophouden in moerassen waar veel omgevingsgeluiden een goede determinatie bemoeilijken.
Voor Gelderland zijn vele waarnemingen van Kleinst Waterhoen bekend. Van vele ontbreekt helaas vaak een geluidsopname, zodat zekerheid omtrent de juistheid van de determinatie vrijwel niet te verkrijgen meer is. De volgende gevallen werden wel aanvaard. Het Kleinst Waterhoen werd door de CDNA beoordeeld tot en met 2006
  1. 23-24 juni 1975 1975 Ochten, Neder-Betuwe, ♂ zingend
  2. 19 augustus 1983 Harderwijk, Harderwijk, juveniel, vondst (NBC, collectienr. RMNH.AVES 82090)
  3. 12-23 juni 1987 Blauwe Kamer, Wageningen, 3 adult ♂ zingend
  4. 14-18 mei 1992 Blauwe Kamer, Wageningen, ♂ zingend
  5. 16-25 mei 1994 Groenlanden, Ooijpolder, Berg en Dal, ♂ zingend
  6. 3-7 juli 1994 Groenlanden, Ooijpolder, Berg en Dal, ♂ zingend
  7. 12 juli 1994 Kekerdomse Waard, Kekerdom, Berg en Dal, ♂ zingend
  8. 23-29 juni 2012 Bennekomse Hooilanden, Bennekom, Ede, 2 ♂ zingend
webrefenties

literatuur
Jansen, J.J.F.J. 2013. Kleinst Waterhoen in Nederland: voorkomen en herziening van gevallen in 1800-2006. Dutch Birding 35: 311-332
Schaftenaar, A. 1984. Juveniel Kleinst Waterhoen te Harderwijk in augustus 1983. Dutch Birding 6(3): 96-98
Porseleinhoen Porzana porzana

Porseleinhoen, pullus, Oude Waal, Ooijpolder, Berg en Dal, 17 augustus 2006(©Peter Hoppenbrouwers)

De aantallen Porseleinhoentjes kunnen behoorlijk per jaar verschillen. Vooral de aanwezigheid van geschikte plasdrasgebieden in uiterwaarden heeft hier invloed op. Onderzoek in Nederlandse moerasgebieden (Ron van der Hut, Nico Beemster*) wijst uit dat de roepactiviteit van Porseleinhoentjes in de tweede helft van april groot is. Mogelijk valt deze periode voor een eerste nachtbezoek vroeger dan verwacht zou worden. Sovon herziet dit jaar de datumgrenzen voor de interpretatie van territoria op grond van deze ervaringen.

 Op trek kunnen ze soms op opmerkelijke plaatsen opduiken. Zo klonk in juni 2011 in Doetinchem de zweepslag van een man soms extra hard door de weerklank op de huizen van de woonwijk De Huet waarin hij was opgedoken bij een vijver. Niet elke buurtbewoner kon dit waarderen. Bij de CES-ringlocatie in de Ooijpolder worden tegenwoordig elk jaar in wisselende aantallen Porseleinhoentjes gevangen en geringd.
In augustus 2006 werden twee rallenpullen gefotografeerd aan de rand van het schiereiland in de Oude Waal in de Ooijpolder. Vrijwel zeker waren dit Porseleinhoentjes, aangezien er ook een adulte vogel rondscharrelde in dezelfde periode op deze locatie.
*Dit betreft onderzoek van Ron van der Hut (Altenburg & Wymega) en ervaringen van Nico Beemster in de Oostvaardersplassen.

eerste waarnemingen
15 augustus 1906 Wageningen, ♂(NBC, collectienr. RMNH.AVES 619)
27 maart 1920 Winterswijk, ♂ (NBC, collectienr. RMNH.AVES 227583)

webrefenties

literatuur
van den Berg, J.J. 1984. Territoria van porseleinhoenders in de Wageningse uiterwaarden. Pennevluchten 2(2): 36-39
van den Bergh, L.M.J. & Helmer, J. 1984. Over het voorkomen van Porseleinhoentjes Porzana porzana langs de Grote Rivieren in 1983. Vogeljaar 32: 279-289
Ubels, B. 2012. Jaarverslag Ooijse Graaf 2011. Mourik 38(1): 6-12
Ubels, B. 2013. Jaarverslag Ooijse Graaf 2012. Mourik 39(1): 22-29
Ubels, B. 2014. Jaarverslag Ooijse Graaf 2013. Mourik 40(1): 13-20
Strang, G. 2011. Uit Het Veld. Porseleinhoen in woonwijk. Het vogeljaar 59(5): 265-271
Vogel, R.L. & van der Wal, R. 1988. Het Porseleinhoen Porzana porzana langs de IJssel in 1987. Limosa 61(1): 45-45
Roerdomp Botaurus stellaris

Roerdomp, Lappenheide, Acquoy, Geldermalsen, 26 april 2011 (©Wiegert Steen. bron: Waarneming.nl)

 Met belangstelling heb ik het artikel van Van Turnhout et al [2006] gelezen over de 'hoemproep' van de Roerdomp. In dit lezenswaardige artikel schreven ze onder meer: 
"Het aantal hoempseries per tijdseenheid is volgens Poulin & Lefebvre (2003b) gerelateerd aan de lokale dichtheid, maar het gemiddeld aantal hoempen per serie is dat niet en zou een maat voor de conditie van Roerdompen zijn. Hoe fitter de Roerdomp, hoe langer de hoempseries...Door jaarlijkse monitoring van hoempseries zouden bovendien ontwikkelingen in de conditie van Roerdompen gevolgd kunnen worden. Dit zou kunnen fungeren als een early warning systeem, dat waarschuwt voor negatieve ontwikkelingen die voor een langlevende soort als de Roerdomp pas op termijn in de aantalsontwikkeling zichtbaar worden. De mogelijkheden voor een dergelijke monitoring zijn in een kleinschalige haalbaarheidsstudie verkend.".

eerste waarnemingen Gelderland
24 december 1883 Harderwijk, ♂ (NBC, collectienr. ZMA.AVES 60172)
25 februari 1891 Ewijk, Beuningen ♂ (NBC, collectienr. RMNH.AVES 233417)

webreferenties

literatuur
Hut, R.M.G., van der, Winden, J., Krijgsveld, K.L. 2005. Moerasontwikkeling in de Ooijpolder. Bureau Waardenburg, Culemborg
den Boer, T. 1992. De roerdomp: wintermaatregelen en bescherming. Actierapport Vogelbescherming Nederland 5. Vogelbescherming Nederland, Zeist
Majoor, F. & Willems, F. 2005. Verslag roerdompactie. Mourik 31(2): 51
van Turnhout, C., van Dijk, A-J. & van der Weide, M. van der. 2004. Jaar van de Roerdomp. Sovon-onderzoeksrapport 2003/07. Sovon Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen.
van Turnhout, C., van Dijk, A., van der Weide, M. & van Beusekom, R. 2006. Roepende Roerdompen in Nederland: trefkansen, trends en aantallen. Limosa 79(1): 1-12


Woudaap Ixobrychus minutus

Woudaap, Culemborg, 23 mei 2015 (©Thierry Jansen. bron: waarneming.nl)

 In het verre verleden was het Woudaapje in Gelderland een broedvogel van rietmoerassen, rietputten en langs oa de Linge. De aantallen namen vervolgens af, en in de afgelopen jaren werd het voorkomen met enkele paren alleen nog vastgesteld in de Gelderse Poort tussen Arnhem en Nijmegen en bij Culemborg. Op 25 oktober 2014 werd bij de Yperenplas bij Wilp een wel heel laat exemplaar gezien.

 eerste waarneming Gelderland
16 juli 1910 Wijchen, ♂ (NBC collectienr. ZMA.AVES 54665)

webreferenties

literatuur
Bekhuis, J. 1990. Hoe lang nog broedende Woudaapjes Ixobrychus minutus in Nederland? Limosa 63(2): 47-50
Braaksma S. 1958. De verspreiding van het Woudaapje Ixobrychus minutus als broedvogel. Limosa 41(1-2): 41-61
Braaksma, S. 1966. De verspreiding van het Woudaapje als broedvogel. SBB Rapport
van den Peppel, J. 1936. Woudaapjes (Ixobrychus m. minutus) (L.) bij Lobith en Veenendaal. Limosa 9(2): 145-145
Jansen, T. 2014. Woudaap in de Baarsemwaard. Hakal oktober 2014-2: 13-14
Renssen, T. 1942. Zeldzame broedvogels in de omgeving van de splitsing Rijn-IJssel in de laatste vier jaren. Ardea 31(3-4): 293-295
Ruiter, H. 1934. Woudaapje Ixobrychus minutes broedvogel langs de Linge, tusschen Arkel en Leerdam. Limosa 7(2): 82-82

Dankwoord
Dankzij gegevens van Waarneming.nl en het Naturalis Biodiversity Center te Leiden was het mogelijk de diverse overzichten samen te stellen. Graag wil ik de fotografen hartelijk danken voor het mogen gebruiken van hun foto's hier. Daar waar foto's zijn gebruikt van Waarneming.nl, en waar dat ook van mag, is de bron opgenomen.

WAARNEMINGEN EN INFORMATIE GEZOCHT
Staat ergens in uw archief of notitieboekje nog waarnemingen van een der bovengenoemde soorten, of heeft u aanvullende informatie over, of mooi (historisch!) beeldmateriaal van deze soorten in de provincie? Deze zijn van harte welkom en kunt u, evenals opmerkingen of vragen, mailen aan: avifaunavangelderland@gmail.com.
_______________________________________
Bezoek ook de website Avifauna van Gelderland
http://wqd.nl/avifaunagelderland
Gepost door op
Labels: , , , , , ,

Geen opmerkingen:

Een reactie posten

Abonneren op: Reacties posten (Atom)