donderdag 3 mei 2018

Orpheusspotvogels in de Blauwe Kamer en op Planken Wambuis in juni 2014: een nieuwe soort voor Gelderland

Orpheusspotvogel, adult man, 20 juni 2014, Blauwe Kamer, Wageningen (©Rob Zweers)


Tegen tien uur in de ochtend van 19 juni 2014 plaatste Robert Keizer op de whatsapp-groep Alerts Gelders VogelNet het bericht dat een Orpheusspotvogel was gevonden bij de telpost in de Blauwe Kamer door Niels Gilissen.
Een week later, op 25 juni, maakte Aart Vink een ronde over het Planken Wambuis. Iets voor achten in de ochtend gaf hij via eerder genoemde whatsapp-groep een Orpheusspotvogel door bij de proefveldjes bij Mossel.
Deze Orpheusspotvogels zijn het eerste en tweede bevestigde geval voor de provincie Gelderland en daarmee nummer 364 op de provinciale lijst.
De soort werd tot en met 2005 beoordeeld door de Commissie Dwaalgasten Nederlandse Avifauna (CDNA).

De ontdekkingsverhalen:

Blauwe Kamer, Wageningen 19 – 24 juni 2014
Op 19 juni 2014 ging ik voor het eerst sinds weken (schandalig) weer eens een rondje maken door de Blauwe Kamer, mijn achtertuin. Bij aankomst op de telpost werd mijn aandacht direct getrokken door een bosrietzanger-achtige zang. Ik hoorde dat het geen Bosrietzanger was, maar ook geen Spotvogel. De zang was snel, staccato en miste de lange uithalen en karakteristieke riedeltjes van een spotvogel, waardoor al snel het idee van een Orpheusspotvogel bij mij postvatte. Het zien van de vogel was nog niet makkelijk, aangezien hij aanvankelijk nogal verborgen zong. Maar na enkele minuten liet hij zich iets beter zien, waarbij de redelijk korte handpenprojectie opviel, maar ook een opvallend licht vleugelveld. Ik kon enkele recordshots maken, van enige afstand, omdat ik de vogel niet wilde verstoren. Ik had weinig ervaring met de soort, mijn enige Nederlandse waarneming was die van Ankeveen begin jaren negentig (één van mijn eerste twitches) en ik kan me eerlijk gezegd geen buitenlandse waarneming herinneren. Ik wist niet precies hoe lang de handpenprojectie mocht zijn, en of het vleugelveld wel zo opvallend kon zijn bij Orpheus. De zang vond ik aanvankelijk niet 100% overtuigend, ook niet na vergelijking met opnamen op mijn telefoon. Maar dat het een serieuze kandidaat was, was me wel duidelijk.

Na een Whappje naar de Wageningse Vogelgroep met het verzoek om assistentie verschenen Robert Keizer en Aart Vink (wie anders...) als eersten ter plaatse. Intussen had ik een geluidsopname naar de WhatsApp groep verstuurd, en die werd positief ontvangen door Remco Jousma. Ik begon zelf intussen ook overtuigd te raken van de juistheid van de determinatie als Orpheus, wat werd bevestigd door Robert en Aart. De vogel is die dag door een 20-tal vogelaars bezocht, waaronder enkele Gelderland-lijsters. Want het bleek om een nieuwe soort voor Gelderland te gaan! Ook in de dagen daarna was het steeds druk bij de vogel, ondanks dat er in de buurt, op de telpost Maarnsche Berg, ook al een Orpheus zat. Deze was ontdekt door Aat Schaftenaar, voormalig trekteller op de Blauwe Kamer. De vogel van de Blauwe Kamer is tot en met 24 juni gezien door meer dan 100 waarnemers. Een waarneming op 25 juni werd wegens twijfel later weer ingetrokken, de vogel was niet gezien en een Bosrietzanger was niet uitgesloten..

Linus van der Plas, een van degenen die jaarlijks de Blauwe Kamer op broedvogels inventariseren, stuurde mij het bericht dat ze op 3 en 16 juni een spotvogel spec. op dezelfde plaats hadden gehoord en zelfs gefotografeerd. Ondanks de afwijkende zang, was het idee van een Orpheusspotvogel niet in ze opgekomen.

Het verhaal van Linus van der Plas: Met de focus op Bosrietzangers liep Linus op 3 juni een standaard-BMP-ronde door het 'zomerdijkdeel' van de Blauwe Kamer. Die dag zong deze soort volop, 23 mannetjes werden genoteerd. Tegen 8 uur 's ochtends kwam hij aan bij het trektelpunt en hoorde aan de noordkant van het pad over de dijk, aan weerskanten van het braambos, twee vogels zingen. In eerste instantie dacht hij dat het Bosrietzangers waren. De vogel aan de oostkant was inderdaad een Bosrietzanger (goed te zien). De ander (aan de westkant van het braambos) zong steeds bovenin een meidoorn, en mengde zijn zang met spotvogelachtige tonen. Af en toe leek het of ze op elkaar reageerden. Duidelijk was te zien dat het om een 'spotvogel' ging, en niet om een Bosrietzanger. Vanwege dit mengsel van Bosrietzanger- en spotvogel-achtige kenmerken, trok de vogel zijn aandacht. Met een compactcamera maakte hij een aantal foto's. Hierop is wel goed te zien dat het om een 'spotvogel' gaat. Alleen door het gemis aan foto's van de vleugels, is niet voldoende te zien om welke 'spotvogel' het gaat. Het idee kwam niet op, dat het mogelijk om een Orpheussptvogel zou kunnen gaan, hij hoorde jammer genoeg ook niet dat de zang zo afwijkend was, dat hij daar meer aandacht aan had moeten geven.
Tijdens de volgende BMP-ronde, op 17 juni hoorden Henrik de Nie en Linus op dezelfde plaats deze vogel weer kort zingen. Henrik vond deze spotvogel bij het braambosje inderdaad a-typisch zingen; maar de vogel werd toch als Spotvogel ingetekend. Omdat veel Bosrietzangers ook maar korte stukjes zongen, en zelden voluit, is er toen geen aandacht aan gegeven.
Kortom: hoogstwaarschijnlijk gaat het bij de vogel van 3 juni en 17 juni om dezelfde Orpheusspotvogel (pers med L van der Plas juni 2014).

Orpheusspotvogel, 20 juni 2014 habitat adulte man, Blauwe Kamer, Wageningen (©Remco Wester)

Planken Wambuis, Ede 25 – 26 juni 2014
In de vroege ochtend van 25 juni, een dag na de laatste waarneming in de Blauwe Kamer, vond Aart Vink een zingende man Orpheusspotvogel langs de Kreelseweg op Planken Wambuis, Ede., de tweede voor Gelderland. Zijn verhaal:
'Toen ik even stilstond om de omgeving af te zoeken zag ik heel kort een 'spotvogel', maar te kort en dacht 'zal toch wel een Fitis geweest zijn'. Enige tijd later ging hij zingen en met twee gevallen vers in het geheugen was het voor mij duidelijk dat het een Orpheus was. Foto gemaakt en deze naar Remco Jousma e.a. gestuurd om te controleren (ik had zoals meestal geen vogelboek bij me). Al snel bevestigde Remco de kenmerken en toen heb ik het doorgegeven op de app groepen en waarneming.nl.'

Eerste zoekacties leverde in eerste instantie niets op, in de namiddag werd hij toch weer gemeld. De volgende dag werd de vogel pas aan het begin van de middag weer gevonden. De man zong minder actief en werd foeragerend en af en toe zingend door slechts drie waarnemers opgemerkt. Zij wisten ook foto's en een geluidsopname te maken. In de dagen er na leek de Orpheusspotvogel weer verdwenen.


Orpheusspotvogel, adult man, 22 juni 2014, Blauwe Kamer, Wageningen (©Alex Bos)

Determinatie
In beide gevallen werden de mannetjes gevonden op de zang. Niels Gilissen beschreef de vogel van de Blauwe Kamer als volgt: "Onregelmatig zingend. Regelmatig mooi vrij te zien. Korte hpp (1/2 tot 2/3 van tertials), geel op gehele onderdelen, olijfbruine bovenzijde, handpenvlek opvallend maar valt binnen variatie, snelle zang zonder typische spotvogel strofes.". Gedurende zijn aanwezigheid werd de spotvogel door tientallen vogelaars uitgebreid gefotografeerd en werden diverse geluidsopnamen gemaakt.
Ook de man van Planken Wambuis werd aan de hand van foto's en geluidsopnames gedetermineerd, aan de hand waarvan Spotvogel uitgesloten kon worden.

Op zijn weblog Birding Wageningen werkt PieterGeert Gelderblom aan de hand van sonogrammen een beknopte vergelijking uit van de zang van de mannetjes van Maarn en de Blauwe Kamer (Gelderblom 2014).
Een vergelijking met de man van Planken-Wambuis werd door Gelderblom niet meegenomen, omdat er maar één opname van één strofe zou zijn. Dit is veel te weinig om conclusies aan te kunnen verbinden. Wel is duidelijk dat in elk geval deze strofe totaal niet lijkt op de zang van de Blauwe Kamer-vogel. Deze liet een aaneenschakeling van inleidende motieven horen, terwijl de man van Planken Wambuis de inleidende motieven weglaat en direct naar het gebrabbel gaat. De Maarnse vogel gebruikte vaak een of twee inleidende motieven en begon dan te brabbelen. Op basis van deze ene strofe denkt hij niet dat het de Maarnse vogel is en lijkt het zelfs zeer onwaarschijnlijk dat het de man van de Blauwe Kamer is. Maar misschien zou een langere opname wel heel andere inzichten opleveren...(pers med PG Gelderblom juli 2014).
(Noot Remco: er zijn inderdaad meer opnamen van de vogel van Planken Wambuis beschikbaar (via Aart Vink), misschien dat deze nog eens vergeleken kunnen worden.

Gedrag en biotoopkeuze
De Orpheusspotvogel van de Blauwe Kamer hield zich op in een klein gebied aan de noordzijde van een zomerdijk van de Nederrijn en maakte vrijwel geen uitstapjes. Vaak werd gezongen vanuit twee hoge meidoorns., meestal zo"n meter onder de top tot halverwege de meidoorn. Tussen de meidoorns lag een hoog braambos van waaruit soms ook werd gezongen, evenals vanuit twee kleinere meidoorns, meestal nadat de hoge meidoorn langs het pad werd verlaten voor passerende wandelaars. De bodemlaag bestaat uit een ruigtevegetatie met o.a. Zwarte mosterd. Verspreid op de zomerdijk staan meidoorns.

Op het Planken Wambuis bestond het biotoop uit een ruigte met Wilgenroosje met daarin een grote Vogelkers struik in een omheind proefvak van de gemeente Ede, in de hoek van het grote veld waar paarden lopen.. Dat was ook de zangpost. Eenmaal zat hij te zingen in de grote bomen boven het zandpad. Zoals te lezen bij de ontdekking was deze vogel een stuk lastiger door zijn zwijgzaamheid en meer verborgen gedrag.

Verspreiding en voorkomen
De Orpheusspotvogel rukt langzaam op vanuit het zuiden. In Limburg en Noord-Brabant worden zingende mannetjes langzaam steeds noordelijker in beide provincies vastgesteld (Sovon 2014). Een zingende man op 9 juni 1968 in de tuin van vogelaar C.J. Coldewey te Epse, Gorssel werd uitvoerig door hem beschreven (Coldewey 1968), maar later naar aanleiding van een artikel (Osieck 1981) door de commissie Nederlandse Avifauna herzien en niet langer aanvaardbaar geacht. Daarna zijn in Gelderland diverse malen Orpheusspotvogels geclaimd, maar geen van allen werden fotografisch, met geluidsopnamen of een uitgebreide beschrijving vastgelegd. Er is één serieuzer geval welke door meerdere waarnemers werd gezien en gehoord van 1 tot en met 7 juni 1996 in Heumensoord, Heumen. Een zingend mannetje liet zich toen van zeer nabij bekijken op de hoek Groesbeekseweg–Biesseltsebaan. Helaas werden er geen foto's of geluidsopnamen gemaakt. Het geval werd dan ook nooit ingediend bij de CDNA omdat deze destijds van mening was dat zonder bewijs acceptatie niet mogelijk was. Ook van een en mogelijk twee zingend mannetjes bij Groesbeek , die vóór 27 juni 2004 al enige weken aanwezig zouden zijn ontbreekt nadere informatie (van Dongen 2004)
De dichtstbijzijnde gevallen voor de provincie Gelderland waren een zingende man bij de Stichtse Brug, Huizen (NH) op 8 mei 2000, in Huizen (NH) op 8 juli 2007, op de Bergerheide, Bergen (Li) van 13 t/m 31 mei 2004 en recenter, van 10 tot 21 juni 2014 op de Maarnsche Berg, Maarn, Utrechtse Heuvelrug (Ut).
2014 was een redelijk goed jaar voor de soort in Nederland, met circa twaalf gevallen (bron: waarneming.nl), waarvan een opvallend hoog aantal buiten Zuid-Limburg, waaronder een geslaagd broedgeval in de Flevopolder.

Dankwoord
Niels Gilissen, Linus van der Plas en Aart Vink wil ik hartelijk danken voor hun persoonlijke bijdragen. PieterGeert Gelderblom voor zijn opmerkingen over het al dan niet kunnen uitsluiten van de gevallen aan de hand van geluidsopnamen. Rob Zweers en Alex Bos leverden de fraaie foto's.

Verwijzingen
Alleyn, W.F., van den Bergh, L.M.J., Braaksma, SJ., ter Haar, Th.J.F.A., Jonkers, D.A., Leys, H.N., van der Straaten, J. 1971. Avifauna van Midden-Nederland. Van Gorcum, Assen.
Avifauna Vogelwerkgroep Nijmegen, website http://nijmegen.waarneming.nl/soort/atlas/?id=302. Bekeken 17 juli 2014.
van den Berg, A.B. & Bosman, C.A.W.B. 2001. Zeldzame vogels van Nederland (Avifauna van Nederland 1); tweede herziene druk. GMB Uitgeverij/KNNV Uitgeverij, Haarlem/Utrecht.
van den Bergh, L.M.J., Gerritse, W.G., Hekking, W.H.A., Keij, P.G.M.J. & Kuyk, F. 1979. Vogels van de Grote Rivieren. Het Spectrum, Utrecht.
Brouwer, P., Gorissen, R., Hagemeijer, W. & Helmer, W. 1985. Vogels van de Ooypolder. van Hoorn, Nijmegen.
Coldewey, C.J. 1968. Veldwaarneming van de Orpheusspotvogel (Hippolais polyglotta). Limosa 41(3): 107-108.
van Dongen, R. M, Haas, K. & de Rouw, P. W. W. 2004. Recente meldingen Nederland: mei-juni 2004. Dutch Birding 26(4): 272-281.
Dutch Avifauna, http://www.dutchavifauna.nl/. Bekeken 18 juli 2014
Gelderblom, PG. 2014. Twee zingende Orpheusspotvogels langs de Utrechtse Heuvelrug: een beknopte vergelijking. Weblog Birding Wageningen, bekeken 17 juli 2014
Kwint, N. & Sierdsema, H. 1997. Van Roze Pelikaan tot Kruisbek; bewerking van het waarnemingenarchief Vogelwerkgroep Arnhem e.o. 1970-1995. Vogelwerkgroep Arnhem, Arnhem.
Lensink, R. 1993. Vogels in het Hart van Gelderland. Vogelwerkgroep Arnhem e.o.. KNNV, Utrecht.
Leys, H., Sanders, G. & Knol, W. 1983. Avifauna van Wageningen en wijde omgeving. KNNV Vogelwerkgroep Wageningen, Wageningen.
Osieck, E.R. 1981. Waarnemingen van Orpheusspotvogel in 1960 en 1968 ten onrechte aanvaard. Dutch Birding 3(1): 23-25.
Scharringa, C.J.G. & Osieck, E.R. 1981. Zeldzame vogels in Nederland in 1980, Limosa 54(4)-133
Sovon Actueel. 2014. Doorbraakjaar Orpheusspotvogel? Sovon Vogelonderzoek Nederland. Website https://www.sovon.nl/nl/actueel/nieuws/doorbraakjaar- orpheusspotvogel.
Tekke, M.J. 1970. Ornithologie van Nederland 1968. Limosa 43(1): 55
Vogelwerkgroep Arnhem e.o. 2013. Van IJsduiker tot IJsgors. Vogelwerkgroep Arnhem e.o., Arnhem.
van IJzendoorn, E.J., van der Laan, J & CDNA. 1996. Herziening Nederlandse Avifaunistische lijst 1800-1979: tweede fase. DB 18(4): 157-202
Waarneming.nl. Oprheusspotvogel in 2014: bekeken 4 september 2014

tekst: Remco Wester, 3 mei 2018

Op de hoogte blijven van interessant vogelnieuws uit Gelderland? Like dan:
Bezoek ook eens de website:

Heb jij originele, leuke en mooie foto's van vogelsoorten in Gelderland? Ik hou me graag aanbevolen. Zie mailadres onder
_____________________________________
Voor een compleet beeld van de vogels zijn oude waarnemingen in Gelderland van groot belang. Heeft u nog notitieboekjes, oude archieven, dia's/foto's, noem maar op, voer deze aub in op Waarneming.nl, of mail ze naar onderstaand adres. Alvast dank!

Remco Wester:avifaunavangelderland@gmail.com

dinsdag 1 mei 2018

Gele kwikstaarten: variëteiten en hybriden in Gelderland

Kwikstaarten, zowel binnen witte als gele, kennen een behoorlijke variatie in hun kleed, al dan niet door invloed van hybridisatie. De variatie zit 'm hierbij vooral in kop en rug/ 'mantel'tekening.

Voor de Avifauna van Gelderland verzamel ik al langere tijd foto's en informatie (oa het geluid) van opmerkelijke vogels binnen de gele kwikstaarten, te weten de gewone Gele, Engelse en Noordse kwikstaart. in de provincie.

Op 29 april j.l. fotografeerde Janos Meszaros in Park Lingezegen onder Arnhem een gele kwikstaart met kenmerken van de Noordse kwikstaart (donkere kop), maar met een opmerkelijk strak witte wenkbrauwstreep en witte keel (link waarneming )

gele kwikstaart, Park Lingezegen, Overbetuwe, 29 april 2018 (©Janos Meszaros)

Rob Zweers fotografeerde deze vogel ook op 1 mei weer in het gebied (link waarneming).

gele kwikstaart, Park Lingezegen, Overbetuwe, 1 mei 2018 (©Rob Zweers)

Nu is er binnen Noordse kwikstaarten veel variatie mogelijk. Uit foto-onderzoek blijkt een wenkbrauwstreep zeker te kunnen, maar is deze vaak minder scherp begrensd. Overigens wordt bij de vogel van Lingezegen vooralsnog gedacht aan een variant van de Noordse kwikstaart in tweede kalenderjaar ('onvolwassen').

Vanavond (1 mei) werd ter aanvullende documentatie geprobeerd geluidsopnamen te maken van de vogel in Park Lingezegen. Dit is helaas niet gelukt.

Inmiddels heb ik reeds een aardig fotoarchief van opmerkelijke gele kwikstaarten in Gelderland. Met het idee een keer een artikel te schrijven over de variatie en hybriden ben ik echter nog altijd zeer geïnteresseerd in foto's en aanvullende informatie, waaronder geluidsopnamen, van in Gelderland waargenomen 'afwijkende' vogels.

Graag wil ik Janos Meszaros en Rob Zweers hartelijk danken voor het mogen gebruiken van hun foto!

tekst: Remco Wester, 1 mei 2018

Op de hoogte blijven van interessant vogelnieuws uit Gelderland? Like dan:
Bezoek ook eens de website:

Heb jij originele, leuke en mooie foto's van vogelsoorten in Gelderland? Ik hou me graag aanbevolen. Zie mailadres onder
_____________________________________
Voor een compleet beeld van de vogels zijn oude waarnemingen in Gelderland van groot belang. Heeft u nog notitieboekjes, oude archieven, dia's/foto's, noem maar op, voer deze aub in op Waarneming.nl, of mail ze naar onderstaand adres. Alvast dank!

Remco Wester:avifaunavangelderland@gmail.com